जागतिक पुस्तक दिन व ई- माहितीसाधने
जागतिक पुस्तक दिन आपण दरवर्षी 23 एप्रिल रोजी साजरा करत असतो. युनेस्को व इतर काही संस्था जगभरात जागतिक पुस्तक दिन साजरा करतात. ज्या जागतिक दिनाचा मुख्य उद्देश म्हणजे जगातील लेखक आणि पुस्तकाचा सन्मान करणे व वाचण्याची सवय वाढवणे हा होय. युनेस्को प्रत्येक वर्षी एका वर्षासाठी वर्ल्ड बुक कॅपिटल ची निवड दिनांक 23 एप्रिल 1995 पासून करत आहे. म्हणजेच एका देशाच्या राजधानीची निवड वर्ल्ड बुक कॅपिटल म्हणून करते. भारतामध्ये इ. स. 2003 मध्ये नवी दिल्ली येथे वर्ल्ड बुक कॅपिटल साजरा करण्यात आला. गतवर्षी 2023 मध्ये घानाची राजधानी अक्राला जागतिक पुस्तक राजधानी म्हणून निवड करण्यात आली होती. तर यावर्षी 23 एप्रिल 2024 रोजी फ्रान्स ची राजधानी स्ट्रासबर्ग हे शहर वर्ल्ड बुक कॅपिटल म्हणून घोषित करण्यात आले आहे.
मानवी जीवनात पुस्तकांना अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. प्रत्येक व्यक्ती माहिती मिळवण्यासाठी, ज्ञानार्जनासाठी, संशोधनासाठी, मनोरंजन व इतर कार्यासाठी पुस्तकांचा आधार घेत असतो. पुस्तकाचा इतिहास अतिशय प्राचीन असला तरी मुद्रण कलेच्या शोधापासून खऱ्या अर्थाने पुस्तके समाजातील प्रत्येक व्यक्तीपर्यंत पोहोचण्यासाठी मदत झाली. नंतरच्या काळात पुस्तके हे ग्रंथ, संदर्भ ग्रंथ, मासिके, नियतकालिके, दैनिके अशा अनेक स्वरूपात प्रकाशित करण्यात येऊ लागली. यामुळे अनेक स्वरूपात प्रकाशित पुस्तके पुस्तकालय, वाचनालय व ग्रंथालयात वाचकांसाठी उपलब्ध होऊ लागली. शैक्षणिक दृष्टिकोनातून 20 व्या शतकामध्ये वाचक हा पुस्तक वाचण्यासाठी ग्रंथालयावर अवलंबून होता. वाचकाला हवी असलेली माहिती मोठ्या प्रमाणात अनेक ग्रंथातून घेण्यासाठी तू तसं ग्रंथालयात बसून माहितीचे संग्रह करत होता. यामुळे या दशकामध्ये ग्रंथालयाला खूप महत्त्व प्राप्त झाले.
भारतातील ग्रंथालय शास्त्राचे जनक डॉ. एस. आर. रंगनाथन यांनी पुस्तके व ग्रंथ यांचे महत्त्व लक्षात घेऊन 1928 मध्ये ग्रंथालय शास्त्राचे मूलभूत पाच सिद्धांत पुढील प्रमाणे मांडले. ग्रंथ हे उपयोगी असतात, प्रत्येक वाचकाला त्याचा ग्रंथ मिळाला पाहिजे, प्रत्येक ग्रंथाला त्याचा वाचक मिळाला पाहिजे, वाचकांचा वेळ वाचला पाहिजे व ग्रंथालय ही वर्धिष्णू संस्था आहे. पंचसूत्री मुळे ग्रंथपालन व्यवसायातील प्रत्येक कर्मचाऱ्याकडून ग्रंथाचे जतन, संवर्धन मोठ्या प्रमाणात होऊ लागले. वाचकांचे समाधान हा एकमेव उद्देश लक्षात ठेवून ग्रंथालय आपले काम करू लागले. ग्रंथालयाकडून वाचकांसाठी नवनवीन सेवा करून दिल्या जात असत.
एकविसाव्या शतकामध्ये माहिती तंत्रज्ञानाच्या मोठ्या प्रमाणात वाढ व विकास झाल्यामुळे पुस्तके ग्रंथ ही ई-माहिती साधना द्वारे स्वरूपात प्रकाशित होऊ लागली. माहितीचे माहिती तंत्रज्ञानाच्या साह्याने इंटरनेटच्या माध्यमातून केलेले प्रकाशन म्हणजेच ई-माहिती साधने होय. यामध्ये ई -बुक्स ई-जर्नल, ई-मॅक्झिन, ई-डेटाबेसेस, ई-प्रबंध व इतर ई-माहितीसाधनाचा समावेश होतो. सध्याचे युगे माहिती तंत्रज्ञानाचे योग म्हणून संबोधले जाते. यामुळे वाचकांकडून मोठ्या प्रमाणात ई-माहितीसाधना चा वापर दिसून येत आहे. सध्याच्या धावपळीच्या युगात संशोधकांसाठी व वाचकांसाठी ई-माहितीसाधने वरदान ठरत आहेत. ई-माहितीसाधने ही त्याच्या अंगभूत वैशिष्ट्यामुळे 24 तास उपलब्ध असतात, ते अधिक वेगाने वाचकापर्यंत पोहोचतात तसेच एखादा लेखक आपल्या वाचकापर्यंत आपली माहिती पोहोचू शकतो. ई-माहितीसाधने वापरल्यामुळे वेळ, श्रम व पैसा बचत होते. तसेच ग्रंथालयात मोठ्या प्रमाणात भेडसावणारा प्रश्न म्हणजे जागेची कमतरता व रामनाथ नव्याने होत असणारी ग्रंथवाढ यावर अतिशय यथायोग्य उत्तर म्हणजे ई-माहितीसाधने वाढविणे हा होय. आजचा वाचक ग्रंथालयावर अवलंबून न राहता स्वतः घरी बसून इंटरनेट व मोबाईलच्या माध्यमातून आपणास हवी असलेली माहिती मिळवत आहे. पुस्तके व ई-माहिती साधने यांच्या वापराबद्दल वाचकामध्ये मतभेद दिसून येतात. आजही काही वाचक माहिती मिळवण्यासाठी पुस्तकावर अवलंबून असलेली दिसून येतात तर काही वाचक हे इंटरनेटच्या माध्यमातून ई-माहिती साधना धारे आपली बौद्धिक गरज भागवत असलेली दिसून येतात. माझ्या मते माध्यम हे पुस्तके किंवा ई-माहिती साधने असे कोणतेही असले तरी वाचकांनी आपला वाचन धर्म पाळला पाहिजे.
समाजात व शैक्षणिक संकुलात कोणताही कार्यक्रम, उपक्रम राबवत असताना पुष्पगुच्छ भेट न देता एक पुस्तक भेट स्वरूपात द्यावीत. लोकांमध्ये वाचनाविषयी आवड निर्माण व्हावी या उद्देशाने संवाद, परिसंवाद, लेखकाचे मनोगत असे कळ कार्यक्रम घडवून आणणे आवश्यक आहे. शिक्षण क्षेत्रात विद्यार्थी व वाचकांकडून बुक टॉक स्पर्धा, मला आवडलेला ग्रंथ वाचन स्पर्धा अशा स्वरूपातील स्पर्धा आयोजित करून वाचनाचे व एकंदरीत पुस्तकांचे महत्त्व समाजात रुजवणे आवश्यक आहे. पुस्तकाप्रमाणेच वाचकांनी ई-माहिती साधनांचा वापर वाढवून सध्याच्या स्पर्धेचे युगात माहितीची मोठ्या प्रमाणात व जलद गतीने देवाणघेवाण करणे आवश्यक आहे. यासाठी प्रकाश काकडून व ग्रंथपालन व्यवसायिकांकडून वाचकांना ई-माहितीसाधनाचा योग्य वापर यावर वेळोवेळी प्रशिक्षण घेणे आवश्यक आहे.आज कोणत्याही देशाची प्रगती ही त्या देशाच्या मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध माहिती साठ्यावर अवलंब असलेली दिसून येते. त्यामुळे माहिती भिमुख समाज बनविण्यासाठी पुस्तकासमवेत ई-माहिती साधनाचे वाचन वाचकांकडून मोठ्या प्रमाणात झाले पाहिजे. तरच खऱ्या अर्थाने जागतिक पुस्तक दिन साजरा होईल.
व्रतामानपत्र - लोकनायक, दि. २३ एप्रिल २०२२ (संपादकीय)
निवडक माहितीस्त्रोत
जागतिक पुस्तक दिन
World Book Day: का साजरा केला जातो जागतिक पुस्तक दिन?
का साजरा होतो जागतिक पुस्तक दिन?
जागतिक पुस्तक दिनाचे महत्त्व काय आहे?जागतिक पुस्तक दिन का साजरा केला जातो?
World Book Day
मोफत ई-माहितीसाधने
DOAB : https://www.doabooks.org/
DOAB हा पुस्तकांचा मेटाडेटा असून तो मोफत स्वरुपात सर्व वाचकांसाठी वरील संकेतस्थळावर२४ तास उपलब्ध आहे. सदरील database हा प्रकाशकांचा वेबसाइटवरील प्रकाशनांच्या संपूर्ण मजकुराची थेट लिंक प्रदान करते. या database मध्ये सर्व विषयांचा समावेश दिसून येत असला तरी यामध्ये मुख्येत्वे मानवता, कायदा आणि सामाजिक विज्ञानांवर लक्ष केंद्रित केले आहे.
2. Project Gutenberg : https://www.gutenberg.org/
Project Gutenberg हा ई बुक्स ची निर्मिती व वितरणासाठी चालना देणारा database आहे. सदरील database हा खप जुना असून त्याची निर्मिती १९७१ मध्ये अमेरेकेतील सुप्रसिद्ध लेखक Michael S. Hart यांनी केली. सदरील database हा https://www.gutenberg.org/ या संकेतस्थळावर विनामुल्य उपलबद्ध आहे. या database मधील बहुतेक संग्रह हा सार्वजनिक डोमेनमधील पुस्तके किंवा वैयक्तिक कथांचे संपूर्ण मजकूर आहेत.
3. मराठी ebooks : http://sahitya.marathi.gov.in/
मराठी भाषा, साहित्य, इतिहास सांस्कृतीक व कला या क्षेत्रामध्ये महाराष्ट्रास लाभलेला वारसा जतन/संवर्धन करण्यासाठी महाराष्ट्र शासनाने १९६० मध्ये या मंडळाची स्थापना केली. विज्ञान, आधुनिक तंत्रज्ञान, समाजविद्या यांच्या कक्षेत येणारे विषय तसेच, महाराष्ट्राची भाषा, संस्कृती आणि इतिहास या विषांयावर मराठीमध्ये ग्रंथरचना करण्याविषयाच्या बहुविध वाङमय योजनांच्या परिपूर्तीसाठी चालना देणे, मदत करणे तसेच, ज्ञान आणि संस्कृतीच्या विकासासाठी साधनस्वरुप व आधुनिक विज्ञान व तंत्रज्ञान यातील अद्ययावत प्रगतीची माहिती देणारी, मूलभूत ज्ञान देणारी पुस्तके व अभिजात ग्रंथाची भाषांतरे स्वस्त किंमतीत उपलब्ध करुन देणे या मंडळाचे उद्दिष्ट आहे. महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळाची अधिक माहिती http://sahitya.marathi.gov.in/ या संकेतस्थळावर उपलब्ध होईल. यानुसार ज्ञानाचा हा अनमोल ठेवा असलेली मंडळाची ४४४ पुस्तके जशी आहेत त्या स्वरुपात मंडळाच्या संकेतस्थळावर मोफत उपलब्ध आहेत.
4. JSTOR : https://www.jstor.org/
William G. Bowen यांनी JSTOR ची १९९५ मध्ये न्यूयॉर्क येथे केली. यामध्ये शैक्षणिक जर्नल्सचे डिजिटायझ्ड, बॅक इश्यू असलेले, त्यात आता पुस्तके आणि इतर प्राथमिक स्रोत तसेच सामाजिक विज्ञानातील जर्नल्सचे वर्तमान अंक समाविष्ट आहेत. सदरील database हा मोठ्या प्रमाणात संशोधकाकडून जर्नल्स साठी वापरला जातो.
INFLIBNET चा Full form Information and Library Network असा आहे. हे एक स्वायत्त आंतरविद्यापीठीय केंद्र असून विद्यापीठ अनुदान आयोग (शिक्षण मंत्रालय , भारत सरकार) यांच्या अंतर्गत कार्यरत आहे. INFLIBNET हे माहितीचा वापर मोठ्या प्रमाणात होण्यासाठी व तसेच संशोधन , अध्ययन व शैक्षणिक कार्यास प्रोत्साहन देण्यासाठी अविरत कार्य करीत असते. मुख्यत्वे संशोधन कार्याचे जतन, संवर्धन व प्रसारण सदरील संस्थेकडून केले जाते. सर्व शैक्षणिक भागधारकांना मोफत स्वरूपात माहिती देण्यासाठी सदरील संस्थेने खालील उपक्रम सुरु केले आहे. या उपक्रमातील माहिती आपण मोफत स्वरूपात पेज टू पेज वाचू शकता , डाउनलोड करू शकता . सदरील उपक्रमातील माहिती हि अद्ययावत व विश्वसनीय स्वरूपाची असल्यामुळे संशोधन व शैक्षणिक कार्यासाठी हे एक विश्वसनीय माहितीचे दालनच आहे. यामुळे सर्व वाचकांनी विशेषतः संशोधकांनी सदरील माहितीचा जास्तीत जास्त वापर करावा.
संशोधकांसाठी shodhganga हि एक संजीवनी स्वरूपात कार्यरत आहे . संशोधकाला आपल्या संशोधन विषयावर उपलब्ध संशोधन थिसीस हे पेज टू पेज पाहता येतात . विशेषतः एका निर्देशामध्ये सदरील थिसीस उपलब्ध असल्यामुळे ते शोधण्यास सोपे आहे. विशिष्ट प्रकरणातील विशिष्ट माहिती कमीत कमी वेळात पाहता येते . भारतामधील जवळपास सर्व विद्यापीठे आपल्याकडील थिसीस हे शोधगंगा वर उपलब्ध करून ठेवत असल्यामुळे संशोधकांचा वेळ , श्रम व आर्थिक बचत होत आहे. सदरील संशोधन प्रकल्प हे संशोधकास विद्यापीठांनुसार , मार्गदशकानुसार , संशोधकांनुसार, विषयानुसार, विशिष्ट संकल्पनेनुसार पाहता येतात . सद्यपरिस्थितीत 327336 एवढा थिसीस चा संग्रह शोधगंगा संकेतस्थळावर उपलब्ध आहे.
5.2. Shodhganghotri - Home Page
शोधगंगोत्री हा उपक्रम नवीन संशोधकांसाठी संशोधनाचा विषय ठरवण्यासाठी अतिशय मार्गदर्शक आहे. शोधगंगोत्री संकेतस्थळावर भारतामधील संशोधकांचे संशोधन आराखडे , प्रकल्प आराखडे पाहता येतात व ते डाउनलोड करू शकतात . सदरील संशोधन आराखडे , संशोधन प्रकल्पाचे प्राथमिक स्वरूप हे संशोधकास विद्यापीठांनुसार , मार्गदशकानुसार , संशोधकांनुसार, विषयानुसार, विशिष्ट संकल्पनेनुसार पाहता येतात .
5.3. Institutional Repository - Home Page
Institutional Repository या उपक्रमाद्वारे INFLIBNET चा संस्थेतील प्रकाशाने वाचकांना उपलध करून दिली आहेत. यामध्ये वाचकांना INFLIBNET in Press and Media, InFLIBNET Conventin Proceedings व INFLIBNET Publications हि संस्थेची माहिती साधने Author, Subject व Date issued व च्या माध्यमातून पाहता येतात .
5.4. INFOPORT - Home Page
INFOPORT हा Indian Electronic Resource चा Subject Gateway असून यामध्ये वाचकांसाठी भारतातील Online Scholarly Content उपलब्ध आहेत . यामध्ये वाचकांना वर्णानुक्रमे , दशांश वर्गीकरण तालिका संहितेनुसार माहितीच शोध घेता येतो . सदरील उपक्रमामध्ये खालील माहितीसाधेने आपणास पाहता येतात .
5.5 Research Project Database - Home Page
Research Project Database या उपक्रमाद्वारे INFLIBNET ने संशोधनाचा database वाचकांसाठी उपलब्ध करून दिला आहे . UGC, ICMR, ICAR, DST व DBT या संस्थेने funded केलेल्या प्रोजेक्ट्स ची तपशीलवार माहिती सदरील database मध्ये उपलब्ध आहे.
6. NDLI : https://ndl.iitkgp.ac.in/
NDLI हे एक माहिती प्रतिप्राप्तीचे योग्य दालन होय. NDLI चा Long-form आहे National Digital Library of India. NDLI हा Ministry of Education, Government of India अंतर्गत प्रकल्प असून ही एक Digital Repository आहे.सदरील प्रकल्पाचे कामकाज IIT, Khargpur संस्थेअंतर्गत पाहिले जाते. सदरील प्रकल्पाचा मुख्य उद्देश हा शैक्षणिक व संशोधनासाठी उपयुक्त अशी ई - माहितीसाधने मोफत स्वरूपात वाचकांना उपलब्ध करुण देणो हा आहे.
आपणास होमपेजवर Search option दिसेल त्यावर क्लिक करून माहिती शोधता येते. कोरोना महामारीच्या काळात NDLI ने COVID-19 RESEARCH REPOSITORY ची सुविधा उपलब्ध केली आहे. कोरोना काळात वाचकांना घरी बसून सदरील इ - वाचनासाहित्याचा लाभ घेता येतो. होमपेजच्या डाव्या बाजूस Browse (माहितिचे वर्गीकरण ) व उजव्या बाजूस Login (NDLI वर लॉगिन होण्यासाठी) हे पोर्टल दिले आहे.
.png "Registration Here")
.png "Join Zoom Link Here")
